„Cesarz wesoło się uśmiechnął:

— Generale — zawołał — jakiem to czarodziejskiem zaklęciem się posługujesz? Udziel go nam! Toć wszyscy przyjeżdżający tu gubernatorzy okropności opowiadają o postępach rewolucji. Tylko pan jeden zawsze i niezmiennie melduje, że w tym ogromnym i z natury rzeczy burzliwym kraju życie płynie spokojnie i normalnie!”.

Owym wesoło uśmiechającym się carem był Mikołaj II, a gubernatorem, którego tak serdecznie witał, był Bronisław Grąbczewski – od 27 sierpnia 1903 roku gubernator astrachański i hetman polny astrachańskiego wojska kozackiego. Warto nadmienić, że awans na gubernatora otrzymał w niezwykłych okolicznościach. Grąbczewski pełniący służbę w Port Artur i orientując się świetnie w tym, co dzieje się na Dalekim Wschodzie (wcześniej bowiem odbył bardziej szpiegowską niż krajoznawczą podróż do Japonii), poprosił o długi urlop i udał się w podróż do Petersburga, by przestrzec cara o tym, że wkrótce wybuchnie wojna. Car zlekceważył ostrzeżenia Grąbczewskiego, ale o dziwo wkrótce po jego pobycie w stolicy, mianował go gubernatorem obwodu astrachańskiego. Tą krainą położoną u ujścia Wołgi, do Morza Kaspijskiego, Grąbczewski kierował w skrajnie niesprzyjających okolicznościach wojny z Japonią i ogarniającej Rosję rewolucji 1905 roku. Kierował i odnosił niezaprzeczalne sukcesy.

Grąbczewski był Polakiem i katolikiem, który w Rosji carskiej pokonywał kolejne szczeble kariery będąc raz wojskowym, raz urzędnikiem, a chyba nie raz podróżnikiem, naukowcem, szpiegiem i agentem. Grąbczewski urodził się w roku 1855. W wieku 20 lat zdał egzamin oficerski, a rok później został na własną prośbę przeniesiony do Turkiestanu. Jako mały chłopak przeżył aresztowanie i zesłanie swego ojca, który brał czynny udział w powstaniu styczniowym.

W takich to mniej więcej okolicznościach zaczyna się opowieść Grąbczewskiego:

„Lato. Los ojca był postanowiony. Deportowano go na Syberię. Przez stosunki udało się zatrzymać ojca na czas jakiś w Petersburgu i matka jechała tam, by go pożegnać i opatrzyć na drogę. Wzięła mnie ze sobą. Reszta rodzeństwa została pod opieką ciotki. Jechaliśmy własnymi końmi do Rygi, dalej statkiem do Petersburga.

W Telszach trzeba było zaopatrzyć się w dwie przepustki: od rządu rosyjskiego i od komisarza Rządu Narodowego. Zajęli się tym faktorzy Żydzi. Wspominając potem tę okoliczność, nie mogłem sobie wyjaśnić, w jaki sposób w małym miasteczku dwie wrogie władze mogą istnieć obok siebie. Okazało się, że bezpieczeństwo komisarza Rządu Narodowego było zagwarantowane przez miejscowy rabinat”.

Jak zapewne zauważyliście koniec cytatu zamyka słowo „rabinat”. Zapewniam Was, że to słowo jeszcze się w opowieściach Grabczewskiego pojawi, ale dużo, dużo później, gdy mowa będzie o skutecznym zarządzaniu w Astrachaniu. Do tego jednak wrócimy, ale po kolei.

Najpierw była bowiem obfitująca w dramatyczne wydarzenia służba w Turkiestanie. Młody polski oficer włóczył się tam po górach i poznawał lokalne stosunki. Niespodziewanie został wezwany do stolicy, a tam dostał niecodzienne i ściśle tajne zadanie:

„Generał oświadczył mi, że cesarz Aleksander III, znużony ciągłemi intrygami Anglików w sferze polityki zagranicznej Rosji, chciałby ich „boleśnie ukąsić“; ministerjum spraw zagranicznych (...) jest tak zniemczone, iż przy każdej poważniejszej akcji straszy wojną z Anglją, której cesarz Aleksander chciałby za wszelką cenę uniknąć. Więc w rozmowie z ministrem wojny, w wydziale którego był cały Turkiestan, graniczący na ogromnej przestrzeni z Afganistanem, zapytał, czyby nie można przedsięwziąć czegoś niemiłego dla Anglji od strony Turkiestanu. Minister wojny nie był nigdy w Turkiestanie i nie znał tego kraju; poruczył więc tę sprawę Kuropatkinowi, który z kolei, będąc w zażyłych stosunkach ze mną i wiedząc, że włóczę się ciągle po górach, mam dużo przyjaciół krajowców i jestem dobrze obeznany z miejscowemi stosunkami (...)”.

Początkowo nasz bohater poczuł się sparaliżowany ciężarem misji, ale znalazł sposób rozwiązania tej niełatwej łamigłówki:

„Przeniosłem się myślą do Turkiestanu, czyniąc przegląd stosunków pogranicznych. Nagle przypomniałem sobie, że w Samarkandzie mieszka Ischak-Chan, rodzony brat emira Abdurachmana afgańskiego, żyjąc ze skromnej pensji, którą mu wypłacał rząd rosyjski. Ischak-Chan był namiestnikiem emira w północnym Afganistanie (...); chcąc się uniezależnić, ogłosił się samodzielnym chanem, ale rozbity przez emira Abdurachmana, uciekł do Rosji i osiedlił się w Samarkandzie; z lschak-Chanem mieszka około 200 wybitnych Afgańczyków, którzy pomagali mu w tej sprawie i, czując się skompromitowanymi, uciekli z nim razem, a teraz pędzą nędzne życie, otrzymując razem 1000 rubli miesięcznie, które wypłacał Ischak-Chanowi rząd rosyjski. Byli to ludzie wpływowi, mający rozległe stosunki w północnym Afganistanie i przytem nienawidzący emira Abdurachmana, który skonfiskował majątki uchodźców i skazał na śmierć znaczną liczbę ich najbliższych krewnych. Taki element, zaopatrzony jako tako w broń i pieniądze, mógł nawarzyć gorącego piwa Anglikom, którzy za cenę ogromnych wysiłków, wypłacając emirowi Abdurachmanowi zawrotną na owe czasy sumę 1.200.000 rupij miesięcznie, utrzymywali protektorat swój nad Afganistanem, tworząc buforowe państwo między Rosją a Indjami. Opisawszy powyższe stosunki, dodałem, że według mego zdania, na początek dostatecznie będzie dać Ischak-Chanowi 1000 karabinów Berdana, 100.000 ładunków, 10.000 rubli srebrnych oraz na pewien czas ochronę z małego oddziału kozaków (...), póki Ischak-Chan nie zorganizuje własnej ochrony. Potem zaś należy pozostawić go własnemu losowi, wspomagając jednak pieniędzmi i orężem, gdyż czeka go walka nie tylko z bratem, ale z Anglją, która popiera emira Abdurachmana.

Napisawszy to krótko ołówkiem, podałem Kuropatkinowi, który przeczytał mój referat z widocznem zadowoleniem i zaniósł go do ministra wojny, prosząc mię, bym tymczasem coś przekąsił, a następnie przyszedł do niego za 2 godziny po odpowiedź”.

Odpowiedź zaskoczyła Grąbczewskiego. Minister bowiem naniósł na jego projekcie tylko niewielkie poprawki. Dopisał ledwie trzy zera. Jedno przy ilości karabinów, jedno przy ilości ładunków i jedno przy srebrnych rublach.