Natan Spiegel : Złoty środek: rozmowy i wspomnienia. Przekład (z hebr.)
Maria Helfgot, Kraków 1992, Centrum Kultury Żydowskiej na Kazimierzu. stron 175
+ 2 nlb. , okładka twarda + obwoluta, stan bdb-
Hereditas Polono-Judaica, 1

Po latach przemilczania roli, jaką odegrali Żydzi w rozwoju naszej kultury,
można wreszcie o tym przypomnieć. Zresztą oddziaływania były obustronne.
Sporo cech polskiego życia umysłowego i artystycznego przeniknęło do mentalności żydowskiej. Ukazywaniu tych wzajemnych relacji służy „Hereditas PolonoJudaica", seria wydawana przez Centrum Kultury Żydowskiej na Kazimierzu
w Krakowie. Ukazuje się ona pod kierunkiem profesora Józefa Andrzeja Gierowskiego, dobrze zasłużonego dla polsko-żydowskich zbliżeń, dla przypomnienia wielu wspólnych dla obu nacji kart historii.
Pierwszą pozycją serii okazała się książka profesora Natana Spiegla pt. Złoty
środek: rozmowy i wspomnienia. Autor wywodzi się z małego galicyjskiego
miasteczka; gimnazjum ukończył w Rohatynie, studia klasyczne i filozoficzne na
Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie; w 1931 r. uzyskał doktorat na
Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Zarówno nauka w szkole średniej, jak
i studia wyższe związały Go na trwałe z polską kulturą, co zresztą sam zawsze
podkreśla.
Pracę zawodową dr Natan Spiegel podjął w Kałuszu, dając się tam poznać jako
autor kilku podręczników do nauki języka łacińskiego w ówczesnych szkołach
średnich. Wspominając o tym fakcie z uznaniem konstatuję obiektywizm recenzenta jego podręczników, którym był profesor Adam Krokiewicz. W czasie wojny
los zetknął Krokiewicza z nieznanym mu osobiście drem Spieglem, który dopomógł mu uniknąć sowieckiej niewoli. Po wojnie profesor Krokiewicz za udział
w walce z niemieckim okupantem w szeregach AK był szykanowany, spychany
na margines naukowego życia stolicy. Ale we wspomnieniach profesora Spiegla
otacza go bardzo ludzka, wielce serdeczna aura.
On sam w latach drugiej wojny światowej uchodząc przed Niemcami znalazł
się w Turkmenii, gdzie pracował jako nauczyciel języka niemieckiego. Do tematki
tej profesor Spiegel ma zamiar jeszcze powrócić. Po wspomnieniach Aleksandra
Wata i jego żony Oli, po relacjach Gustawa Herlinga-Grudzińskiego i Józefa
Czapskiego o „nieludzkiej ziemi", będziemy oczekiwać na tę publikację z niecierpliwością i zainteresowaniem.
Po powrocie do Polski Natan Spiegel kierował szkołą średnią w Bytomiu,
w latach 1950-1952 pracowałw Ministerstwie Oświaty, następnie był wykładowcą, a w końcu rektorem WSP w Warszawie. W 1957 r. wyjechał do Izraela, gdzie
stanął na czele Zakładu Filologii Klasycznej Hebrajskiego Uniwersytetu w Jerozolimie. W swym naukowo-pisarskim dorobku posiada ponad 20 rozpraw, wśród
nich poświęcone Homerowi, Senece, Horacemu, Markowi Aureliuszowi,

Cyceronowi. Za osiągnięcia w badaniach nad filologią klasyczną otrzymał Państwową Nagrodę Izraela, a w 1991 r. został wybrany na członka PAU w Krakowie.
Klasyczne wykształcenie Autora przesądziło o treści Jego Złotego środka,
o formie tej książki. Początkowo profesor Spiegel wahałsię, zmieniał sposób swej
wypowiedzi, wybierając ostatecznie dla jej realizacji dialog. Odwołał się do
sprawdzonych wzorów pisarstwa Platona, Ksenofonta, Cycerona. Ale nie tylko
oni patronowali dziełu uczonego. Widoczne tam dążenie do ścisłego ustalania
pojęć, do definiowania używanych terminów wskazuje na związki z filozofią
Sokratesa. Stosowana przy tym dialektyka chroni Autora przed skrajnościami
zarówno idealistów, jak i ekstremalnych sceptyków. Profesor Spiegel deklaruje się
jako sceptyk umiarkowany, zasadzający tok swego rozumowania i postępowania
na tzw. zdrowym rozsądku. W parze z tym idzie klarowność wykładu, zdania
proste, a zarazem pracyzyjne, podane w pięknej polszczyźnie, w czym zapewne
też znaczna zasługa translatorki Złotego środka Marii Helfgot.
Jedna wszakże w czasie lektury książki zakrada się wątpliwość. Autor, choć
zadeklarowany racjonalista, często używa tak wieloznacznego terminu, jak dusza
oraz określeń od niej pochodnych. Mimo że uważa ją za pojęcie irracjonalne, stale
się do niej odwołuje. Mamy zatem: „siły działające w duszy ludzkiej" (s. 87),
„duszę głęboko poruszoną" (s. 91), „duchową potrzebę" (s. 87), „duchowe zdrowie" (s. 88) itd. Oczywiście zgodnie z poglądami wielu starożytnych filozofów
chodzi tu o sprawy intelektu, siłę uczuć, kwestię woli. Lecz czy wobec tego nie
należało w którymś miejscu uczynić tego rodzaju zastrzeżenie?
W Złotym środku rozpatrywane są przede wszystkim takie kwestie, jak dogmatyzm i sceptycyzm, relatywizm i wolna wola, moralność i sens życia. W tym
kontekście jawi się nam młodość, wiek dojrzały i starość człowieka; jego obowiązki wobec siebie oraz bliźnich, żywione przezeń uczucia od miłości po nienawiść,
optymizm i pesymizm, czy cechy charakteru. W ślad za tym wyłaniają się takie
zagadnienia, jak społeczeństwo, państwo, nowoczesna technika, wojna i pokój.
Uzupełniają je rozważania o sztuce i interesujące relacje o własnej twórczości
naukowej. Dzieła, które wychodziły spod pióra profesora Spiegla początkowo
dotyczyły filozofii klasycznej, ale zawsze z podtekstem filozoficznym. W miarę
upływu czasu Jego zainteresowania coraz wyraźniej poczęły zmierzać wyłącznie
w sferę filozofii. Pisał zatem o orfizmie, mimesis i katharsis; o filozoficznych
poglądach Seneki, Plotyna, Sokratesa, Marka Aureliusza, Cycerona, Epikura.
Zajmował się problematyką wojny i pokoju oraz tragedią w literaturze greckiej.
Cały traktat recenzowanego tytułu odnosi się do gnoseologii i etyki. Natomiast
unika kwestii ontologicznych, które w świetle najnowszych mikro- i makrokosmicznych odkryć mogłyby się stać w interpretacji Autora równie pasjonujące, jak
Jego rozważania o poznaniu. Nie ze wszystkimi wszakże stwierdzeniami i ocenami
profesora Spiegla czytelnik może się zgodzić. Dotyczy to np. rozbieżności między
idealizmem poglądów Seneki lub Platona, a ich życiową praktyką. Wydaje się
186 Recenzje
bowiem, że jest On zanadto tolerancyjny wobec filozofów wydalających ze swych
idealnych państw „z nielekkim sercem" (s. 82) poetów!
Pozostaje jeszcze kilka uwag o pracy translatorki. „Michele Montaigne" (s. 11)
poprawnie brzmi: Michel, bo w podanej formie w polskim przekładzie mielibyśmy
do czynienia z Michaliną. Eseje (s. 19) Montaigne'a na trwałe weszły do polskiej
literatury jako Próby. Podobnie rzecz ma się z takim tytułem, jak Die Leiden des
jungen Werter; od 1822 г., tj. od przekładu Kazimierza Brodzińskiego, w polskim
piśmiennictwie występuje jako Cierpienia młodego Wertera. Niezrozumiałe, dlaczego w noweli Hermanna Sudermanna Podróż do Tylży (s. 93) owa Tylża podana
jestw wersji niemieckiej. Podobnie jest z określeniem Arystotelesa jako Stagejry ty
(s. 39), choć zwykle jest on Stagiry tą; również Tiche (s. 73) występuje zawsze jako
Tyche. Szkoda, że podobne usterki zakradły się do tak pięknie wydanej książki.
Ale winą za nie w równej mierze, jak translatorkę, należy obarczyć redaktora tomu
Krzysztofa Pilarczyka. Wypada natomiast podkreślić pięknie zaprojektowaną
obwolutę. Jest ona dziełem Anny Gałuszki. Na pochwałę zasługują także dobry
papier i czysty druk książki, wykonany przez oficynę Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.
Po tym intersującym tomie należy oczekiwać dalszych. Zapowiadają je anonsy
zamieszczone na skrzydełkach obwoluty. Miejmy nadzieję, iż będą równie frapujące jak pierwszy.